|
|
Na przełomie XVI i XVII w. (w tym okresie pojawiają się pierwsze historyczne wzmianki dotyczące dziejów Górnej Orawy) była pokryta puszczą leśną, wśród której występowały tylko naturalne halizny; nad brzegami rzek, na Babiej Górze powyżej górnej granicy lasów, oraz kilka leśnych polan już wykarczowanych w niewiadomym czasie przez ludność pasterską. Granica pomiędzy Polską a Węgrami nie była ustalona dokładnie. Ostatnią stacją celną od strony Polski była Jabłonka, gdzie w XIV wieku znajdowała się graniczna komora celna. Kolonizację Górnej Orawy rozpoczął w XVI wieku Jerzy Thurzon właściciel Zamku Orawskiego dając osadnikom "wolniznę" najczęściej na dziewiętnaście lat. Osadnikami byli najczęściej chłopi pańszczyźniani zbiegli z majątków panów polskich Komorowskich, Zebrzydowskich czy Ogińskich. Koloniści osadzani byli przez panów Zamków Orawskich na prawie wołoskim. Ciosem dla młodego osadnictwa okazały się walki wyznaniowe pomiędzy katolikami a protestantami, które wkrótce po założeniu wsi objęły Orawę. Chłopi polskiego pochodzenia opowiedzieli się za katolicyzmem, natomiast panowie z Zamków Orawskich za protestantyzmem. Chłopi górnoorawscy pod wodzą swoich sołtysów stawili zbrojny opór. Zwycięstwo katolicyzmu na Górnej Orawie przyniosło w 1674 roku nobilitację Mateuszowi Moniakowi sołtysowi Zubrzycy Górnej i kilku innym sołtysom orawskim. Nobilitowani Moniakowie wznieśli dwór zachowany do obecnych czasów, służący odtąd za siedzibę szeregom pokoleń sołtysiej rodziny.
Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej - ten piękny bastion kultury na kresach państwa polskiego powstał na skutek aktu darowizny dokonanego w 1937 r. na rzecz Skarbu Państwa polskiego, w rezultacie starań ówczesnego konserwatora zabytków Bohdana Tretera, przez rodzeństwo Joannę Wilczkową i jej brata Sandora Lattyaka (Łaciaka), ostatnich spadkobierców sołtysiej rodziny Moniaków .Na mocy powyższego aktu Skarb Państwa stał się właścicielem posesji o powierzchni ponad czterech hektarów, w skład której wchodzi zabytkowy dwór z również zabytkowymi budynkami gospodarczymi w otoczeniu parku o wspaniałym starodrzewiu. Testament ofiarodawców mówi : "Życzeniem naszym jest zabezpieczenie dla przyszłości starodawnego charakteru tego osiedla dworskiego w formie muzeum, w którym by znalazły pomieszczenie również ruchomości należące do rodziny z historią dworu i tej ziemi związane ". Po śmierci ostatniej z rodu Joanny Wilczkowej w 1951r., która zamieszkiwała starodawną siedzibę rodową na zasadzie dożywocia, zniszczony dwór wraz z zespołem budynków gospodarczych został przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków dr Hannę Pieńkowską starannie odnowiony. Cenny ten zabytek i pokaźny obszar ziemi pozwoliły na podjecie myśli zorganizowania tutaj Muzeum na wolnym powietrzu dla regionu Orawy.
Wychodząc z odległej
przeszłości historycznej i obrazu polskiej Orawy z przed niedawnych
kilkudziesięciu lat organizatorzy Muzeum dążą do przedstawienia na terenie
Orawskiego Parku Etnograficznego całokształtu kultury tego regionu. Mamy
tu więc budownictwo mieszkalne z jego ciekawą architekturą i wyposażeniem
wnętrz, budownictwo związane z gospodarką rolno-hodowlaną, tak typową dla
Orawy, które reprezentują zabudowania gospodarcze, lamus i piwnica do
przechowywania płodów rolnych, pasieka z ciekawymi typami uli . Są tutaj
wiejskie zakłady przemysłowe które zaspokajały potrzeby wsi jak: tartak,
folusz , kuźnia i olejarnia.
Czołowy obiekt i najcenniejszy zabytek Muzeum - dwór Moniaków
wraz z budynkami gospodarczymi obrazuje życie drobnej warstwy
szlacheckiej. Stojąc przed licowa ścianą dworu stwierdzamy, że nie
pochodzi on z jednego okresu historycznego. Jego lewe skrzydło jest
przypuszczalnie starsze i według tradycji rodzinnej pochodzi z XVII w.
Prawe jest datowane, na potężnym sosrębie w świetlicy wyrysowano datę
1784r. Architektura dworu wywodzi się z lokalnego budownictwa, którego
typowym przedstawicielem jest tzw. " chałupa z wyżką". Dwór Moniaków to
jakby podwojona chałupa tego typu, której cechą charakterystyczną jest
galeryjka tzw. "przedwysce", umieszczona na półpiętrze. Z tego ganeczku
wiodą drzwi do nie użytkowanych niemieszkalnych komór zwanych wyżkami,
pełniących rolę pomieszczeń magazynowych. Dach zbliżony do czterospadowego
miękko okrywa dwór gontowym płaszczem. W jego frontowej połaci widnieją
dymniki służące do
wyprowadzania
dymu na zewnątrz, dwór bowiem, co stanowi o jego unikatowości jest kurny.
Typowe dla dawnego budownictwa orawskiego odrzwia łukowe wiodą do sieni.
Urzekające wnętrze dworu wprowadza widza w klimat minionej epoki. W prawej
ścianie sieni widnieją otwory - "czeluście" dwu pieców, które przebijając
ścianę działową ogrzewają sąsiednie pomieszczenia mieszkalne. Belki sieni
i sąsiedniej "czarnej" izby - kuchni, do której wiodą drzwi w lewej
ścianie sieni, poczerniały od co najmniej dwu wiekowego osadzania się na
nich dymu.
Zachowane dawne budynki gospodarcze Moniaków, nieco późniejsze od dworu,
ustawione od północy w nieregularny czworobok, wykorzystano w celu
przedstawienia różnych działów gospodarki orawskiej. Blisko dzwonnicy stoi chałupa chłopa biednego . Chałupa ta łączy część gospodarczą i mieszkalną pod jednym dachem. Mieszkalna składa się z jednej sionki, czarnej izby kurnej, której wyposażenie stanowią najkonieczniejsze sprzęty, oraz ze świetnicy - malutkiej izdebki opalanej z kuchni. Część gospodarcza składa się ze stajenki na jedną krowę, szopy i wiaty. Domem zasobnym, świadczącym o wysiłku artystycznym włożonym w jego wykonanie, jest chałupa z wyżką z Jabłonki, zwana od nazwiska właściciela chałupą Paś-Filipka . Pochodzi ona z r. 1843, zawiera jednakże elementy starsze, jak sosręb w alkierzu z r. 1765. Przedstawiono w niej dawne tkactwo orawskie. We wnętrzu domu, o cechach wyposażenia z lat międzywojennych, stoją trzy warsztaty tkackie, na których tkano płótno, chodniki-kobierce i sukno. Dom spełnia funkcje warsztatu produkcyjnego i pomieszczenia mieszkalnego, więc cenniejsze przedmioty, np. pościel wyprawową córki, przeniesiono do sąsiedniej "komnatki". W Muzeum prezentowane są także cztery chłopskie zakłady przemysłowe : olejarnia pochodząca z Lipnicy Małej , kuźnia , tartak i folusz . W olejarni wyrabiano z siemienia lnianego olej. Siemię lniane tłuczono w stępach na mąkę, po czym masę podgrzewano w kociołku umieszczonym w kamiennym, kurnym piecyku i wkładano do lisicy - drewnianej prasy; następnie przez uderzanie taranami, tj. drewnianymi młotami, tłoczono olej. Kuźnia to mały budyneczek nakryty dachem z dużym okapem nadwieszonym nad wejściem. We wnętrzu znajduje się charakterystyczny piec, w którym miechem podsycano ogień. Nad potoczkiem stoją tartak i folusz. W foluszu za pomocą gorącej wody spilśniano sukno przeznaczone do wyrobu ubrań. Tartak odznacza się ciekawym mechanizmem świadczącym o wysoko rozwiniętym zamyśle technicznym chłopów. W pobliżu dworu znajduje się pasieka złożona z 13 uli. Otacza ją płotek z tyniorek - rodzaju dranic dartych z żerdzi. Do obiektów reprezentujących tzw. małą architekturę należy zabytkowa dzwonnica przeniesiona z przysiółka Zimna Dziura w Zubrzycy Górnej. Stojąca na niskiej podmurówce dzwonnica ma konstrukcję zrębową. Ściany nachylone są skośnie ku środkowi i szalowane deskami. Na tej konstrukcji umieszczono nadbudowę o prześwitowych okienkach, gdzie znajduje się XVII- wieczny dzwonek. Przechodząc od strony folusza przez wąską bramę, napotykamy dwie wielobudynkowe zagrody. Dalsza, z pobielanymi budynkami gospodarczymi w układzie jednorzędowym, przeniesiona została z Chyżnego . Obok po przeciwnej stronie drogi, kompletowana jest zagroda typu "L", a na razie stoi chałupa z 1859r. z Lipnicy Małej. Dwurzędowa zagroda z zachowanym starym sadem, ogródkiem, kuźnią i wolno stojącą piwnicą w stoku, znajdująca się na pierwszym planie, to zagroda rodziny Misińców. Reprezentuje typ budownictwa z przełomu wieku, z charakterystycznym dachem naczółkowo-przyczółkowym. Wnętrza już jednotraktowe, układ asymetryczny ze słynną "bez sień izbą". Jeśli przejdziemy przez potok , zobaczymy budynek Świetlaka pochodzący z pierwszej połowy XX w. Obok na rozległej polanie zastaniemy przykłady budownictwa pełnozagrodowego. Jest tu XIX-wieczna chałupa z Piekielnika z wyżką , za nią zagroda jednobudynkowa z Zubrzycy Górnej. Po przeciwnej stronie drogi stoi dwubudynkowa zagroda z lat trzydziestych XX w., stanowiąca niegdyś własność Czarniaków z Zubrzycy Górnej. Budynek mieszkalny i gospodarczy łączy szeroka, dwuskrzydłowa brama pod gontowym zadaszeniem. W niewielkim oddaleniu drewniana szkoła z przełomu XIX i XX w., przeniesiona z Lipnicy Wielkiej wraz z częścią autentycznego wyposażenia. Opracowano na podstawie tekstów dr Wandy Jostowej i mgr Jadwigi Pilch.
Zdjęcia: Stanisław Wyrtel
|